آموزش نسخه نویسی

تعريف نسخه

• نسخه یک دستور دارویی است که بطورکتبی توسط پزشک ،دندانپزشک، ماما و یا سایر افرادی که مطابق قانون
اجازه تجویز دارو را داشته باشند صادر میگردد.

• در یک نسخه دارویی باید دارویی مشخص با دوز معین در زمان مشخص و با فواصل دقیق و تعداد تعیین شده برای فرد خاصی تجویز شود.

اندازه اغلب نسخ، حدود نصف یک صفحه A4می باشد (A5)

 

محتویات نسخه

1 – مشخصات پزشک

– نام و نام خانوادگی
– درجه علمی
– شماره نظام پزشکی
– آدرس و تلفن محل طبابت
– ساعات کار

2 – تاریخ نسخه

نسخه یک مدرک قابل استناد مهم از نظر قانونی و درمانی است لذا نوشتن تاریخ واضح و بدون خط خوردگی ضروری است
در ضمن تاریخ اعتبار نسخه معمولا ۱ ماهه است مگر اینکه تمدید شده باشد
درمورد نسخ حاوی داروهای قابل تجدید درصورتی که بیش از ۶ ماه از تاریخ نوشتن چنین نسخه ای گذشته باشد استفاده مجدد از نسخه غیر مجاز است ودربسیاری از کشورها یک نسخه ۳ تا ۶ ماه اعتبار دارد

3 – مشخصات بیمار

– نام
– سن
– جنس
– آدرس بيمار
– شماره تماس بیمار

4 – شروع نسخه

سرنسخه یا شروع نسخه بعنوان یک سمبل با علامت RX مشخص می شود.
احتمالا مخفف شده کلمه لاتین Recipe به معنی دریافت
کنید باشد برخی از مورخین این سمبل را از ستاره ژوپیتر میدانند که توسط قدما بعنوان کمک کننده به بهبودی بیماران بکار می رفته و با گذشت زمان تغییر و به صورت کنونی مورد استفاده قرار میگیرد.
این علامت در سمت چپ و بالای نسخه نوشته می شود

5 – متن نسخه (محتوای دارویی)

متن نسخه در هر مورد داروی تجويز شده باید شامل ۶ بخش زیر باشد :

۱ . شكل دارو مانند .Cap
۲ . نام دارو مانند cefuroxime
۳ . دوز دارو مانند 500mg
۴ .نحوه مصرف دارو مانند PO
۵ .فواصل مصرف دارو مانند bid
۶ . تعداد دارو مانند N=20

این بخش باید خوانا، کامل وصحیح باشد.
داروها باید به ترتیب شماره گذاری شوند.

6 – مهر و امضاء پزشک

هر نسخه دارویی با مهر و امضای پزشک رسمیت می یابد و ارزش حقوقی و قانونی پیدا می کند داروسازان از لحاظ قانونی مجاز به پیچیدن نسخه های فاقد مهر و امضا نیستند
نسخه های دارویی باید مستقیماً و به صورت دستی توسط پزشک امضا شوند و بکارگیری مهر امضا به جای امضای دستی فاقد وجاهت و ارزش قانونی می باشد.

 

۱ . شكل دارو

معمولا اشكال مختلفی از هر دارو در دسترس است.

انتخاب شكل دارو برای مصرف آن، يكی از مهمترين وظايف پزشک است زيرا هر کدام از راههای مصرف داروها، داراي مزايا و معايبی است.
پزشک با توجه به وضعيت بيمار و ويژگی های دارو و نوع بيماری راه مصرف آن را تعيين می کند
در صورت لزوم می توان برای انتخاب بهترين شكل دارو متناسب با شرايط بيمار و کسب اطلاعات بيشتر در مورد دارو، با داروساز مشورت کرد

اشکال دارویی :

• کپسول Capsule

• کرم Cream

• قطره Drop

• اکسیر Elixir

• انما Enema

• پماد Pomad/ Ointment

• غرغره Gargles

• ژل Gel

• اسپری Spray

• محلول Solution

• لوسیون Lotion

• دهانشویه Mouthwash

• ویال Vial

• مروارید Pearl

• شربت Syrup

• سوسپانسیون Suspansion

• بخور Inhaler

• سرم Serum

• آمپول Ampule

• پودر Powder

• شیاف Suppository

• قرص Tablet

• Enteric-Coated Enteric Tablets(E.C.T)

• Buccal or Sublingual

• Chewable Tablet

• Effervescent Tablet

• Immediate Release Tablet(I.R)

• Extended Release Tablet or

• Sustained release(SR),Retard

• Vaginal Tablet

 

اشکال دارویی بصورت اختصار:

(Tab) Tablet قرص

كپسول (Capsule (Cap

(Syr) Syrup شربت

(Elixir) Elixir اکسیر

(Pomade) Pomade پماد

قرص مكیدنی ( Lozenge. ( Loz

قطره (Droplet (Drop

(Syr) syrup شربت

(Amp) ampule آمپول

(Supp) suppository شياف

ویال (vial) vial

محلول (Sol) Solution

محلول هاي تزريقی (Inf) Infusion

Injection(Inj)

(Eff) Effervescent قرص جوشان

پماد (Oint) Ointment

ژل (Gel) Gel

کرم Cream) Cream)

(Tab coated) tablet coated قرص پوشش دار

(Powder) Powder پودر

۲ . نام دارو

 

نام دارو بايد به زبان انگليسی و به صورت کامل و بصورت خوانا نوشته شود
بهتر است حرف اول با حروف بزرگ نوشته شود مانند
Tab Acetaminophen
نام دارو می تواند بصورت تجاری نوشته شود اما بهتر است به صورت ژنریک نوشته شود
در صورت لزوم نام کارخانه بدنبال آن در داخل پرانتز نوشته شود

۳ . دوز دارو

 

داروها ممكن است در دوزهای مختلفی موجود باشند مانند
Vitamin D 50000 IU or 1000 IU
توصيه می شود دوز دارو حتی برای فراورده هايی که تنها يک دوز معين دارند نیز نوشته شود.
مانند Cap Amoxicillin 500mg

۴ . نحوه مصرف دارو

 

بصورت اختصار انگلیسی یا توضیح کامل فارسی می تواند نوشته شود.
توضیح فارسی بطور خوانا و کامل برای بیمار نوشته شود و از بکار بردن اختصارات فارسی خودداری شود.
از عبارت “طبق دستور” حتی المقدور خودداری شود.

نحوه مصرف دارو به اختصار انگلیسی :

I.V ( Intra Venous ) داخل وریدی
I.M ( Intra Muscular ) داخل عضلانی
S.C ( Subcutaneous ) زیر پوستی
خوراكی ( ORAL ) PO
موضعی ( Topical )
شستشو Rinse
دهانشویه Swish
داخل بینی IN ( Intranasal )
داخل چشم IO (Intraorbital )
داخل رکتوم IR (Intrarectal )

نمونه هايی از نحوه مصرف دارو به فارسی :

** داکسی سایکلین و آلندرونات به همراه یک لیوان آب مصرف شود و بیمار بعد از مصرف دارو تا یک ربع دراز نکشد
** همراه کلسیم یک لیوان آب مصرف شود
** همراه سولفاسالازین یک لیوان آب مصرف شود
** ترتینوئین را شبها به صورت یک لایه نازک روی پوست قرار دهید
** دو قطره (چشمی ،گوشی ، بینی) با فاصله حداقل ۵ دقیقه از هم ریخته شود

 

بهترين زمان مصرف دارو ها :

بسته به زمان اثر دارو ، زمان استفاده از دارو بخصوص در ارتباط با مصرف غذا و ساير داروها بايد برای بيمار شرح داده شود. نمونه هايی در مورد زمان مصرف دارو :

* آنتي اسيد ها بعد غذا
* متوکلوپراميد نيم ساعت قبل غذا
* هيوسين نيم ساعت بعد غذا
* امپرازول قبل غذا
* لووتيروکسين صبح ناشتا
* سيپروفلوکساسين يک ربع قبل غذا
* فلوکستين پس از صبحانه
* جم فيبروزيل قبل غذا
* سوربيتول قبل از غذا
* کلسيم همراه غذا
* گليبنگالميد يک ربع قبل غذا
* مت فورمين همراه غذا
* ايبوپروفن، سلكوکسيب، ناپروکسن، ديكلوفناک ، مفناميک اسيد، پيروکسيكام بعد از غذا
* لوستاتين، آتورواستاتين و سيمواستاتين در شب
* هيدروکينون در شب

نکات دستور مصرف دارو به بیمار :

• در صورتی که بیمار برای اولین بار از دارویی استفاده می کند توضیحات مربوط به نحوه کاربرد صحیح را نیز برای وی باید شفاها بیان کرد

• جهت جلوگیری از خطرات ناشی از تفسیر غیر صحیح، این قسمت بطور خوانا و کامل به زبان فارسی نوشته شود واز بکار بردن اختصارات خودداری شود.

• اکتفا کردن به نوشتن تعداد دوز روزانه بطورکلی مثلا سه بار درروز گمراه کننده است و باید بطور دقیق فاصله آنها ذکر شود.

حتی المقدور از نوشتن کلمه طبق دستور خودداری شود زیرا در بیشتر موارد منجر به عدم راهنمایی بیمار و رعایت نکردن دستورمصرف صحیح دارو می شود.

• رعایت نوع غذا،نوشیدنی وسایر اطلاعاتی که بیمار بایستی درمورد داروهایش داشته باشد را مشخص کند.

• قید کلمه جایگرین نشود یا همانطور که نوشته شده داده شود در برخی کشورها الزامی است وگرنه دکتر داروساز مجاز به جایگزین کردن دارو است.

• در مورد دستور داروئی در صورت لزوم required As حداکثر مقدار مصرف و کمترین فاصله زمانی مصرف دارو باید قید شود

بطورمتوسط ۵۰٪ بیماران داروی خود را به درستی مصرف نمیکنند که علل آن عبارتست از:

• الف) نشانه های بیماری فروکش کرده
• ب) عوارض جانبی دارو بروز کرده
• ج) بیمار دارو را کارساز نمی داند
• د) برنامه مصرف دارو پیچیده است(تجویز تعداد زیاد دارو)
• ه) فقدان آموزش لازم درمورد مصرف داروها

یک هماهنگی منطقی مابین دستورها و هشدارها که پزشک و داروساز می دهند باید وجود داشته باشد.

• کمتر از ۶۰٪ بیماران می دانند که دارویی که می گیرند را باید چگونه مصرف کنند. پزشک باید اطمینان یابد که بیمار به خوبی نحوه مصرف و چگونگی مصرف داروهای خود را می داند و این مسئولیت را نمی توان بعهده هیچکس دیگر گذاشت.

۵ . فواصل مصرف دارو

 

یعنی فاصله مصرف داروها در روز که به هیچ وجه با تعداد دفعات مصرف در روز یکسان نیست
به جای اینکه مثلا بنویسید ۴ بار در روز بنویسید هر ۶ ساعت
چراکه نوشتن تعداد دفعات را می توان به شکل های مختلف تفسیر و برداشت کرد ولی وقتی فاصله زمانی را به درستی یادداشت کنید فقط یک روش برای مصرف باقی خواهد ماند.

فواصل مصرف دارو به اختصار انگلیسی :

p.c (after meals ) بعد از غذا
یک روز درمیان eod (every other day)
هر روز qd (every day)
دو بار در روز bid (twice a day)
سه بار در روز tid یا tds (three times a day)
چهار بار در روز qid (4 times a day)
هر هشت ساعت (every 8 hours) q8hr
هر شش ساعت (every 6 hours) q6hr
هر چهار ساعت (every 4 hours) q4hr
هر ساعت (every hour) qh
هرموقع لازم شد (as needed) PRN

۶ . تعداد دارو

 

تعداد روزهای مورد نظر ضربدر تعداد دفعات مصرف دارو در روز مساوی با تعداد کل داروهای تجویزی می شود.

ترجیحا تعداد دارو با اعداد رومی نوشته نشود
برای این منظور ” تعداد دارو = N ”
دستور تکرار نسخه

• در نسخه می توان تعداد دفعاتی که نسخه باید تکرار شود یا تجویز شود مشخص کرد.

• یک نسخه نباید بیش از ۵ مرتبه یا بعد از ۶ ماه از تاریخ تجویز آن تکرار شود

اگر نیاز به تجدید است، عبارت Refill ذکر گردد

نكات مهم نسخه نويسی

مشاهده و کنترل دارو توسط پزشک در صورت صلاحدید در مورد داروهایی که تلفظ و یا دیکته مشابهی دارند

پرهیز از نوشتن دارو در جای سفید نسخه در بالای نسخ و کنار و پایین که مخصوص محل امضاء و مهر میباشد

در صورت وجود افسردگی یا خطر خودکشی، مقدار کل داروی تجویزی باید طوری نسخه شود که در صورت مصرف یکجا باعث مرگ نشود.

در نوشتن فرموالسيون ترکيبی : ماده دارویی اصلی را در اول و سایر داروها زیر آن نوشته می شود(داخل کروشه) و میزان آنها به درصد و یا گرم (واحد یکسان) نوشته شود

در تجویز دارو برای بیمارانی که دارای رژیم های فاقد قند، نمک یا الکل هستند دقت شود.

• هرگز از نام شیمیایی دارو استفاده نکنید به ویژه آنهایی که با پیشوند عدد هستند .

• نام دارو نباید به اختصار نوشته شود و بجز درموارد خاصی که تجویز یک شکل دارو برای بیمار مزیت داشته باشد استفاده از نام ژنریک ارجحیت دارد.

• در صورتی که از نام تجاری استفاده شود و یا پزشک قصد دارد نوع داروی بیمار در دوران درمان ثابت بماند می بایست نام ژنریک دارو نوشته شود و به دنبال آن کارخانه سازنده درون پرانتز قید شود و پزشک تاکید نماید که فقط همان نوع دارو داده شود نام دارو معمولا به انگلیسی نوشته می شود.

• نسخه باید روی سرنسخه ای نوشته شود که شامل نام پزشک (همراه با نوع تخصص)، آدرس کامل مطب – تلفن – شماره نظام پزشکی – تاریخ و اسم بیمار باشد.

• اسامی داروها – اشکال مصرفی آنها – مقدار دارو، به لاتین نوشته شود. مقدار مصرف و نحوه استفاده دارو به فارسی ( باخودکار یا خودنویس ) مرقوم شود.

• اسامی داروها حتما صحیح و خوانا و لزوما خوش خط نوشتهشود و حرف اول اسم هر دارو بزرگ قید گردد.

• نسخه حتما امضا و مهر شود.

حتی المقدور قسمت انتهایی نسخه بسته گردد که امکان اضافهکردن داروی دیگری نباشد. بخصوص درمورد داروهای ضد درد و کدئینه.

• به بیمار یادآوری شود که در صورت بروز هرگونه اشکال و یا علائم غیرعادی و یا شک در نحوه و مقدار مصرف دارو ، با پزشک تماس بگیرد.

دلایل تجويز داروی تزريقی

 

* اثر سریع دارو
* فرم تزریقی تنها شکل دارو باشد که برای بیمار مفید باشد
* عدم وجود راه دیگر در رسانیدن دارو به بیمار

سعی شود داروهای تزریقی با هم مخلوط نشوند.

خطای شباهت املایی

• خطای ناشی از تحویل یک دارو به جای داروی دیگر به علت شباهت املایی مخصوصاً درحالت هایی که خط پزشک خوانا نباشد و یا املای کلمه را کامل ننویسد مثل :
cold Adult , Adalat
methimazole,methocarbamol,metronidazole

• خطای ناشی از تحویل یک دوز دارویی متفاوت با فرم مورد نظر (ایندرال 40 بجای ایندرال10 میلی گرمی)

• خطای ناشی از تحویل یک شکل دارو بجای شکل دیگر (کپسول بجای ویال)

• خطای ناشی از نحوه مصرف (تزریق IMبجای IV)

• خطای ناشی از تحویل تعداد اشتباه دارو (خصوصاً زمانی که با اعداد رومی و یا مخلوط رومی و عربی نوشته می شوند)

جنبه های قانونی داروهای تجویزی

داروهای OTC : فروش بدون نسخه آن آزاد است.

داروهاي CD (تحت کنترل) :حتی اگر نسخه شود تحت نظارت وزارت بهداشت و با شرایط خاص تحویل می شود.

دارو NCD (بدون نياز به کنترل) :حتما نیاز به نسخه دارند ولی تحت کنترل نیستند که خود ۵ گروه اند :
1 – هيچ مصرف پزشكی قابل قبولی ندارند : هروئين
2 – مصرف پزشكی دارد و سوء مصرف آن اعتياد آور است :
آمفتامين . کوکائين . مرفين
3 – وابستگی جسمی اندک و روانی بسيار دارند : کدئين
4 – اعتياد به آن محدود است : ديازپام
5 – احتمال وابستگی دارو کم است : ديفنوکسيلات

قانونا نسخه گروه ۲ قابل تجديد نيست و داروهای گروه
۴ و ۵ تا پنج بار ظرف ۶ ماه از تجويز دارو قابل تجديد اند.

 

تداخلات دارويی

بيمارانی که بيشتر در معرض تداخلات اند :

1 – سالمندان دریافت کننده چند دارو
2 – مبتلایان به بیماری های کبدی، کلیوی، قلبی، دیابت، هپاتیت، پنومونی و آسم حاد
3 – در پیوند کلیه
4 – مصرف کنندگان داروهای ضد بارداری
5 – بیمارانی که همزمان به چند پزشک مراجعه می کنند.

تداخل اثر دارو با غذا :

تتراسايكلين با لبنيات
فروس سولفات با چای و شير
سيپروفلوکساسين با لبنيات
کتوکونازول با لبنيات
ديگوگسين با لبنيات

تداخل اثر دارو با دارو :

تتراسايكلين با کلسيم
تتراسايكلين با آنتی اسيدها
سايمتيدين با وارفارين
سايمتيدين با فنی توئين
آنتی اسيدها با سيپروفلوکساسين
قرص های ضد بارداری با آمپی سيلين

تجویز دارو برای افراد باردار

داروها بر حسب تاثیر روی جنین
بر 6 گروه اصلی A, B, C, D, X تقسیم می شوند :

گروه A

مطالعات کافی در انسان ، خطری را برای جنین برای سه ماهه اول حاملگی نشان نداده است.
شواهدی از خطر در مورد مصرف دارو در بقیه دوران حاملگی وجود ندارد

گروه B

مطالعات در حیوانات خطری را برای جنین نشان نداده است. ولی مطالعات کافی در انسان وجود ندارد.
یا اینکه مطالعات در حیوانات بیانگر ایجاد عارضه جانبی در جنین نبوده است، ولی مطالعات کافی در زنان حامله خطری را برای جنین در سه ماهه اول حاملگی نشان نداده است.
شواهدی از خطر در مورد مصرف دارو در بقیه دوران حاملگی وجود ندارد

گروه C

مطالعات در حیوانات نشان داده است که این دارو اثرات جانبی دارد ولی مطالعات کافی برای انسان در دسترس نیست.
با این حال منافع استفاده از دارو در زنان حامله ممکن است در مقابل خطرات احتمالی آن بیشتر باشد، یا اینکه هیچ گونه مطالعه ای در حیوانات و یا مطالعات کافی در انسان وجود نداشته باشد

گروه D

شواهدی مبنی بر وجود خطر برای جنین انسان وجود دارد ولی در بعضی از موارد منافع دارو ممکن است استفاده از آن را اجتناب ناپذیر نماید… و در مقابل منافع دارو خطرات احتمالی دارو را باید
پذیرفت

گروه X

مطالعات در حیوانات یا انسان بیانگر ایجاد ناهنجاریهای جنینی بوده است یا عوارض جانبی گزارش شده موید ایجاد خطرات در جنین است. به دلیل این خطرات به طور واضح ، مصرف این داروها در دوران حاملگی ممنوع است.